برنامه درسی(ساعیان2)

١ تعاريف و ماهيت درس مطالعات اجتماعی در ميان برنامه های درسی، مطالعات اجتماعی ١ يک حوزه ی يادگيری اصلی است که مفاهيم . اصلی خود را از ائتلاف رشته های گوناگون به ويژه جغرافيا، تاريخ و علوم اجتماعی می گيرد ٢ با بررسی تاريخچه ی مطالعات اجتماعی می توان دريافت که صاحب نظران درباره ی مفهوم مطالعات اجتماعی، تعاريف و مقاصد آن و به ويژه درباره ی آموزش مجزای رشته ها يا تلفيق حوزه های مرتبط، برداشت يکسانی ندارند و در زمينه های فوق از ديرباز نوعی تنوع آرا و انديشه در ميان برنامه ريزان درسی وجود داشته است که تاکنون نيز ادامه دارد. اصطلاح مطالعات اجتماعی نخستين بار توسط توماس جسی جونز در سال ١٩٠٥ » گفتنی است ميلادی در مقاله ای با عنوان کارگر جنوبی در آمريکا به کار گرفته شد. وی در اين مقاله، مشکل انطباق و مشارکت سياه پوستان و سرخ پوست نژادان را در جامعه ی آمريکا مطرح کرد. صرف نظر از آن که هدف اصلی مقاله ی جونز مشارکت واقعی سياهان يا اطاعت آن ها از فرامين حاکم و جامعه پذيری آن ها بوده باشد، به هر حال در سال ١٩١٦ سرانجام يک حوزه ی برنامه ی درسی با عنوان مطالعات اجتماعی که هدف آن، آماده کردن افراد جوان به عنوان شهروندانی مؤثر در جامعه بود، به وجود آمد و در سال ١٩٢١ اين درس مشروعيت قانونی يافت. پس از آن زمان، تلاشی برای تهيه ی برنامه ی درسی تلفيقی ١ Social Studies. ٢ اين حوزه با عنوان های مختلف چون تعليمات اجتماعی، مطالعات اجتماعی، مطالعات جامعه و محيط وساير عناوين به شيوه ی دروس مجزا يا تلفيقی تقريباً در تمام کشورهای جهان آموزش داده می شود. ٣ که محتوای آن از علوم انسانی و اجتماعی گرفته می شد، آغاز گرديد و دانش آموزان دوره ی ابتدايی در درسی با عنوان مطالعات اجتماعی با تنوعی از موضوعات تاريخی، جغرافيايی، اجتماعی و اقتصادی با تأکيد بر مشاغل، مسکن، غذا، حمل و نقل و …، رو به رو شدند که به تدريج با پيچيدگی بيش تر در پس از نضج اين برنامه ی درسی در .« سال های بعد، ادامه می يافت و به موضوعات ديگر ختم می شد ١ آمريکا، به تدريج مطالعات اجتماعی به ساير کشورهای جهان راه يافت. در باب مطالعات اجتماعی، تعاريف مختلفی ارائه شده است که در آن ها برخی بيش تر به موضوعات يا روش های مورد مطالعه و برخی ديگر به مقاصد و اهداف اين برنامه ی درسی تأکيد کرده اند: دايرة المعارف بين المللی آموزش و پرورش، در جلد دهم، مطالعات اجتماعی را اين گونه تعريف کرده است: مطالعات اجتماعی حوزه ای از برنامه ی درسی است که هدف آن، آشنا کردن بچه ها با محيط اطرافشان » و نيز توسعه ی ارتباطات انسانی است؛ به گونه ای که دانش آموزان، شهروندان خوبی تربيت شوند. محتوای «. اين درس از تاريخ، جغرافيا و ديگر علوم اجتماعی استخراج می شود راهنمای برنامه ی درسی نيوزيلند، مطالعات اجتماعی را مطالعه ی سازمان يافته ٢ و تلفيقی محتوايی می داند که از علوم اجتماعی و انسانی حاصل شده است. مطالعات اجتماعی دانش آموزان را قادر می سازد تا دانش و درک و فهم خود را از ماهيت پويا و متغير جامعه، کنش متقابل فرهنگ ها، جوامع و محيط و چگونگی وقوع اين کنش بسط دهند. در بيانيه ی پارلمان تعليم و تربيت استراليا، در تعريف مطالعات اجتماعی چنين آمده است: مطالعات اجتماعی درباره ی انسان ها و جوامعی که در آن ها زندگی می کنند، بحث می کند. مرکز » ثقل اصلی برنامه، بحث درباره ی انسان به مثابه ی موجودی معنوی، متفکر، عاطفی و اجتماعی است و اين که چگونه آن ها با يکديگر و با محيط خود در سطوح محلی، ملی و جهانی ارتباط برقرار می کنند. .« به علاوه، مطالعات اجتماعی مشتمل بر مطالبی درباره ی گذشته، حال و آينده ی جوامع است ٣ در ايالت کوئيزلند استراليا، « مطالعات جامعه و محيط » در آخرين نسخه ی راهنمای برنامه ی درسی اين درس به صورت زير تعريف و هدف آن به عنوان يک حوزه ی اساسی يادگيری، بيان شده است: مطالعات جامعه و محيط، بر محور کنش متقابل آدميان با يکديگر و با محيطی که در آن به سر می برند » در روند زمان استوار است. مطالعات جامعه و محيط، با بررسی موضوعات متناقض و هماوردجويانه و ١ گزارش تحقيقاتی چگونگی تلفيق برنامه های تاريخ، جغرافيا و تعليمات اجتماعی، حسن ملکی و محمود معافی،سازمان . پژوهش و برنامه ريزی آموزشی، ١٣٧٥ . صص ٧٠ ٧١ ٢ Systematic. ٣ Studies of society and Environment (SOSE). ٤ تفکر نقاد، و توسعه و پرورش ديدگاه های اميدوارکننده به آينده سر و کار دارد. اين حوزه ی يادگيری .« کليدی، نوجوانان را برای مشارکت فعال در جهانی که در آن به سر می برند، پرورش می دهد بنا به نگرش های مختلف، تعاريف مختلفی برای مطالعات اجتماعی وجود دارد: برنامه ای است که جنبه های اساسی ميراث فرهنگی را انتقال می دهد (موضوع مدار)؛ برنامه ای است که بر محتوا و روش های مطالعاتی برگرفته از تاريخ، علوم اجتماعی و رشته هايی علمی ديگر مبتنی است (موضوع مدار)؛ برنامه ای است که مهارت تفکر و تصميم گيری در مواجهه با مسائل اجتماعی را آموزش می دهد (جامعه مدار). توانايی دانش آموزان را برای مشارکت در فعاليت های گروهی تقويت می کند (دانش آموز . مدار) ١ مطالعات اجتماعی برنامه ی درسی است که: هدف های خود را از ماهيت جامعه می گيرد و به اجتماعات ديگر مربوط می سازد؛ محتوای خود را از علوم اجتماعی رشته های ديگر می گيرد؛ به شيوه ای آموزش داده می شود که تجربيات شخصی، اجتماعی و فرهنگی دانش آموزان را منعکس می سازد؛ به دانش آموزان کمک می کند که يادگيری خود را به زندگی اجتماعی خارج ازمدرسه انتقال . دهند ٢ در ايران، در سال ١٣٧٥ ، برای نخستين بار شورای وقت برنامه ريزی مطالعات اجتماعی دفتر : برنامه ريزی و تأليف کتب درسی، تعريف زير را برای مطالعات اجتماعی ارائه داد ٣ حوزه ای که درباره ی انسان و تعامل او با محيط های اجتماعی، فرهنگی، طبيعی و تحولات » زندگی بشر در گذشته، حال و آينده و جنبه های گوناگون آن (سياسی و اقتصادی، فرهنگی و محيطی) «. بحث می کند چنين تعريفی، اوّل اين که رشته های مختلف مانند تاريخ، جغرافيا، جامعه شناسی، مردم شناسی، علوم سياسی، اقتصاد و روان شناسی را زير پوشش قرار می دهد و دوم اين که بر ارتباط بين شاخه های ١ ملکی، حسن؛ سازماندهی محتوای برنامه ی درسی، با تأکيد بر مطالعات اجتماعی، نشر قو، تهران، ١٣٧٤ . ص ١٤ . ٢ همان،ص ٨٥ ٣ راهنمای برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی برای دوره ی ابتدايی ( ١٣٧٥ )، دفتر برنامه ريزی و تأليف کتب درسی، و راهنمای .( برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی، برای دوره ی آموزش عمومی (ابتدايی و راهنمايی)، ( ١٣٨٦ ٥ علوم اجتماعی برای رسيدن به فهمی وسيع تر اشاره می کند. مأخذ: راهنمای برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی برای دوره ی آموزش عمومی، ١٣٨٧ دفتر برنامه ريزی و تأليف کتب درسی. شکل ١ برخی رشته ها و شاخه های علمی که مطالعات اجتماعی از آن ها بهره می گيرد. تاريخ جامعه شناسی اقتصاد علوم سياسی علم حقوق مردم شناسی باستان شناسی جغرافيا معارف دينی علم اخلاق مطالعات زيست محيطی مطالعات اجتماعی با توجه به ديدگاه های متفاوت برنامه ی درسی، نيازها و علايق دانش آموزان، نوع محتوا، فرايندها و مقاصد تربيتی، برنامه ی مطالعات اجتماعی، برنامه ای است که در آن: به ايجاد فهم وسيع موضوعات علوم اجتماعی و وحدت در يادگيری تأکيد می شود؛ محتوا و روش های برگرفته از موضوعات علوم اجتماعی و انسانی با توجه به ويژگی های مخاطبان به شکل ساده ای ارائه می شود؛ به نيازهای فرد و جامعه توجه می شود؛ پرورش مهارت های فرايند تفکر از اهداف اساسی آن است؛ مهارت های تصميم گيری در مواجهه با مسائل اجتماعی آموزش داده می شود؛ ارتباطات انسانی تقويت می شود؛ ٦ افراد برای برخورد مسئولانه ی اجتماعی و محيطی آماده می شوند. يک چنين ديدی از مطالعات اجتماعی موجب می شود که تحقق بخش قابل توجهی از اهداف آموزش و پرورش در دوره ی آموزش عمومی از طريق اين درس ميسر شود. طبق تعاريف فوق مطالعات اجتماعی با فرهنگ ها و مناسبات اجتماعی با توجه به تغيير و تحول آن ها در طیّ زمان و با عنايت به تعامل جوامع، با محيط سر و کار دارد. به عبارت ديگر، ارکان اصلی برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی که ماهيت اين درس را تشکيل است. « جامعه » و « زمان » ،« مکان » می دهند ١ ١ وجه تمايز مطالعات اجتماعی و علوم اجتماعی مهم ترين خطوط متمايز کننده ميان مطالعات اجتماعی و علوم اجتماعی آن است که اگرچه مطالعات اجتماعی توسط رشته های علمی تاريخ، جغرافيا و علوم اجتماعی شناخته می شود اما تصميمات درباره ی محتوای برنامه ی درسی و تدريس مطالعات اجتماعی، بيش تر توسط باورهايی درباره ی نيازهای دانش آموزان و ناشی از جامعه هدايت می شود و بر شکل بندی جاری دانش و رشته های علمی که در علوم اجتماعی ديده می شود، تأکيد چندانی ندارد. لذا بستر مطالعات اجتماعی، بستری ميان رشته ای است و توجه به ارتباط موضوع ها و رشته های علمی و ديسيپلين ها با مسئله و مطلب مورد نظر است ولی بستر نبايد مطالعات » . علوم اجتماعی معمولاً بستری موضوعی با توجه به ارائه ی دانش و مفاهيم خاص است ١ اجتماعی و علوم اجتماعی را يکی دانست. بين اين دو، تفاوت های زيادی وجود دارد. اولی به درونی ساختن ارزش های اجتماعی تأکيد می کند ولی اکثر دانشمندان علوم اجتماعی به مورد استفاده ی .٢ « علمی بودن کار خود و بی طرفی علمی به ارزش های اخلاقی معتقدند مطالعات اجتماعی به آماده ساختن دانش آموزان برای مشارکت سياسی اجتماعی تأکيد می کند و هدف اصلی مطالعات اجتماعی، تربيت شهروندی است که براساس اصول اعتقادی و عقلانی رفتار کند. اين هدف از طريق پيروی صرف از مفاهيم و اصول رشته های علمی علوم انسانی و اجتماعی حاصل نمی شود؛ چون اصلاً دانشمندان علوم اجتماعی مختلف، بيش تر به توصيف و تبيين پديده ها و رويدادها می پردازند و الزامی به تعهد و مسئوليت در برابر کاربردها ندارند و صلاحيت های شهروندی و نيازهای مربوط که از علم منحصر فراتر می روند چندان مورد توجه رشته های علمی نيستند. . ١٩٩١ ) به نقل از ملکی، حسن؛ سازماندهی محتوای برنامه ی درسی، ١٣٧٤ ، ص ٨٦ ) Lewy ١ . ٢ همان، ص ٨٦ ٧ بدين ترتيب، در مطالعات اجتماعی به رشد مهارت های اجتماعی و کسب صلاحيت های اجتماعی تأکيد می شود؛ به عبارت ديگر، اگرچه محتوای منتخب در مطالعات اجتماعی متکی بر اصول و مبانی علمی رشته هاست و بايد از نظر علمی معتبر و موثق باشد، اما آموزش اصول و مفاهيم رشته های علمی تابعی از جهت گيری برنامه، يعنی پرورش شهروندان مطلوب و تربيت اجتماعی و فرهنگی، است؛ درواقع، مطالعات اجتماعی ناگزير است برای رسيدن به اين هدف، محتوای علمی خود را از شاخه های . مختلف علوم انسانی کسب کند ١ ٢ ضرورت واهميت برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی الف) پويايی هر جامعه تا حدود زيادی به وجود شهروندانی که برای مشارکت و تعامل در امور زندگی اجتماعی احساس تعهد کنند و از آگاهی های لازم در اين زمينه برخوردار باشند، بستگی دارد. بر همين مبنا، از يک نظر امروزه اغلب برنامه های درسی و از جمله برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی به سمت تربيت شهروند آگاه و مسئول جهت گيری کرده اند. به کسی گفته می شود که عضو واحد سياسی مشخصی به نام کشور است و دارای « شهروند » حقوق مدنی، سياسی و اجتماعی است. لذا شهروندی مفهومی گسترده تر از شهرنشينی دارد و همه ی ساکنان يک کشور اعم از شهری و روستايی را به عنوان واحد ملت شامل می شود. هر شهروند همان طور که از حقوقی برخوردار است، مسئوليت ها و وظايفی نيز در قبال جامعه به عهده دارد. اگرچه محتوای حقوق شهروندی از کشوری به کشور ديگر متفاوت است اما به طورکلی، همه ی جوامع در حال تلاش برای افزايش و بهبود اين حقوق اند. حقوق مدنی مواردی چون آزادی های فردی، آزادی بيان و مذهب، حقّ مالکيت، حقّ انتخاب، محلّ سکونت و نظاير آن را شامل می شود. حقوق سياسی عبارت است از حقّ مشارکت در عرصه های تصميم گيری، تشکيل حزب، برگزاری اجتماعات، شرکت در انتخابات و رأی دادن و امثال آن. حقوق اجتماعی به برخورداری از مواردی نظير تأمين اجتماعی، بيمه، خدمات بهداشتی و آموزشی، امنيت، ١ تعبير و تفسيری که در اين جا از وجه تمايز علوم اجتماعی و مطالعات اجتماعی مطرح شده، عيناً از کتاب سازماندهی محتوای درسی تأليف دکتر حسن ملکی اخذ شده است. به هر حال می توان گفت که مطالعات اجتماعی، حوزه ای وسيع تر از علوم اجتماعی است که رشته های علمی ديگری چون جغرافيا را، که در قلمرو اين رشته نمی گنجد، در خود جای می دهد. ٨ تعيين حداقل دستمزد و … مربوط می شود. اين حقوق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران نيز محترم شمرده شده است. با اين توضيح می توان نتيجه گرفت که هدف و رسالت اصلی برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی است. « شهروند مطلوب » نيز کمک به تربيت کسی است که دانش ها، مهارت ها و نگرش هايی را که پای بندی به « شهروند مطلوب » آن ها برای عموم شهروندان يک کشور لازم تشخيص داده شده، کسب کرده باشد. منظور از شناخت و دانش مدنی، مجموعه ای از اطلاعات و آگاهی هايی است که يک شهروند مطلوب بايد دارا باشد. منظور از توانايی های مدنی، مهارت های ضروری زندگی در يک جامعه است. نگرش های مدنی به طرز تلقی ها و اعتقادات شهروندان مربوط می شود. از نظر معيارها و ويژگی ها در کشورهای « شهروند مطلوب » همان طور که ملاحظه می شود، ماهيت مختلف متفاوت است. اگرچه مطالعات انجام شده نشان می دهد که اشتراکات زيادی نيز در اين زمينه وجود دارد. شهروند مطلوب در کشور ما، شهروندی است که هم در باور و اعتقاد و هم در عمل و رفتار، در چارچوب موازين اسلامی حرکت کند و علاوه بر مسئوليت پذيری در قبال خود، خانواده، جامعه و محيط پيرامون و تلاش در جهت کسب فضائل اخلاق اسلامی، آگاهی ها و مهارت های اجتماعی مورد نياز را برای زندگی مؤثر و مطلوب در جامعه ی اسلامی به دست آورد. ب) درس مطالعات اجتماعی بستر مناسبی برای پرورش مهارت های زندگی اجتماعی فراهم می آورد. در اين درس، دانش آموزان با حقوق و مسئوليت های شهروندی مورد نظر در جامعه ی خود آشنا می شوند و با درک و فهم مسائل و موضوعات جامعه ی محلی، محيط پيرامون و کشور خود، چگونگی زندگی در اجتماع را می آموزند و به مهارت های لازم برای زندگی اجتماعی مجهز می شوند. درس مطالعات اجتماعی اين قابليت را دارد که تصميم گيری فردی و مشارکت اجتماعی و با هم زيستن را در دانش آموزان تقويت کند. پ) درس مطالعات اجتماعی با بهره گيری از رشته ها و شاخه های علمی چون تاريخ، جغرافيا، فرهنگ و مردم شناسی، مبانی دينی و اخلاق می تواند در امر هويت بخشی به دانش آموزان نقش مهمی ايفا کند. يکی از ضرورت های اساسی وجود اين برنامه ی درسی، لزوم ايجاد عشق و علاقه نسبت به سرزمين و حفظ کشور، شناخت منابع و استعدادهای آن و هم چنين حفظ و انتقال ميراث فرهنگی کشور است. کودکان و نوجوانان از طريق برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی می توانند با ٩ گذشته ی سرزمين خود، آثار و مفاخر و شخصيت های بزرگ و هم چنين توان های محيطی، جغرافيايی و استعدادهای کشورشان آشنا شوند و بدين ترتيب، هويت خود را بهتر درک کنند؛ بديهی است اين غرور ملی که موجب روحيه ی اعتماد به نفس و خودباوری می شود، يکی از اهداف و رسالت های عمده ی اين درس است. ت) برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی می تواند علاوه بر تربيت اجتماعی و کمک به جامعه پذيری، زمينه ی پرورش تفکر انتقادی و توانايی نقادی اجتماعی را نيز فراهم آورد؛ بدين ترتيب که دانش آموزان را به تدريج برای داشتن يک موضع فعال، حساس، پويا و منطقی نه صرفاً انفعالی در رويارويی با مسائل جامعه آماده کند؛ به گونه ای که آن ها بتوانند مسائل اجتماع و محيط پيرامون خود را هر چند در چارچوب ساده و کودکانه مورد نقد و داوری قرار دهند تا در آينده به افرادی متفکر و مبتکر مبدل شوند و قادر به حلّ مسائل و دگرگون کردن شرايط و پيشبرد آرمان های جامعه باشند. انتقال ميراث » به طورکلّی، برنامه های درسی و به ويژه برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی وظيفه ی را به عهده دارند. لذا علاوه بر اهميت انتقال و « نقد ميراث فرهنگی » و « بسط ميراث فرهنگی » ،« فرهنگی بسط ميراث فرهنگی توسط اين برنامه، نقد و ارزيابی هنجارها، رسوم، اخلاق و … مورد توجه است. بديهی است معيار و ملاک اين نقد و بررسی، مبانی اعتقادی و اجتماعی است که زيربنای برنامه را تشکيل می دهد و در کشور ما اين مبانی همانا مبانی اعتقادی و اجتماعی دين مبين اسلام است. ث) برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی هم چنين با توجه به ماهيت تربيتی و فرهنگی خود، اين قابليت را دارد که به تقويت و درونی سازی ارزش های اخلاقی کمک کند و موجبات گسترش بهداشت روانی و جلوگيری از آسيب ها و کجروی های اجتماعی را فراهم آورد. منظور از درونی کردن ارزش ها اين است که امری، جزئی از وجدان شخص شود؛ به گونه ای که نقض آن ارزش نزد شخص طبيعی، خطا و شرم برانگيزد و شخص تعهد وجدانی کند که آن را محترم بشمارد ١؛ به عبارت ديگر، اگر ارزش ها درونی نشوند و دانش آموزان به صورت ظاهری و صوری آن ها را بپذيرند و نسبت به آن ها اظهار وفاداری کنند، مسلماً در شرايط آزادی و اختيار، بی اعتقادی خود را نسبت به اين ارزش ها نمايانگر می سازند. ١ خادمی، عين الله؛بررسی عوامل مؤثر بر درونی کردن ارزش های اسلامی در دانش آموزان، اداره ی کل آموزش و پرورش . استان قم، ١٣٧٩ ١٠ ٣ ويژگی های کلاس درس مطالعات اجتماعی ١ ٣ ويژگی های فضايی کالبدی با توجه به اهداف و ماهيت درسی مطالعات اجتماعی و در نظرگرفتن اين که مطالعات اجتماعی دانش آموزان را برای زندگی در اجتماع آماده می سازد، بديهی است که مؤثرترين فضای آموزشی برای اين درس، محيط های واقعی زندگی دانش آموزان است. دانش آموزان در انواع اجتماعات محلی پيرامون خود خواهند توانست به تجربيات دست اوّل، دست يابند و به طور ملموس و عينی با واقعيات و پديده های محيطی و اجتماعی روبه رو شوند؛ به همين منظور، بازديد از محيط های اطراف مدرسه و برگزاری جلساتی از درس مطالعات اجتماعی در فضای خارج از مدرسه کاملاً ضروری است. مکان های اوقات فراغت در محلّ زندگی دانش آموزان چون پارک ها، فرهنگ سراها، موزه ها و مساجد، نهادها و مراکز خدماتی چون آتش نشانی و دفاتر پست، مراکز توليدی و خدماتی چون کارگاه های توليد پوشاک و غذا و فروشگاه ها، ايستگاه های مسافربری و پايانه های حمل و نقل عمومی، واقعی ترين فضاها برای آموزش مفاهيم و موضوعات درسی مطالعات اجتماعی اند. برای مثال، آموزش مضمونی نظير توليد و مصرف پوشاک را در نظر بگيريد. در اين زمينه، می توان دانش آموزان را به يک فروشگاه (ترجيحاً فروشگاه های زنجيره ای چند طبقه) برد و نحوه ی خريد لباس از جمله انتخاب لباس، رعايت نکات لازم در حين خريد، علائم شست و شو يا نگه داری لباس و برگه ی قيمت را آموزش داد. در همان محل می توان ساختار فروشگاه، تعداد کارکنان و وظايف آن ها، مشاغلی را که با فروشگاه سر و کار دارند اعم از فروشندگان، حسابدار، مدير، نظافتچی و نگهبان کنترل و هم چنين نحوه ی چيدن وسايل و لوازم و طبقه بندی کالاها، موقعيت مکانی فروشگاه و نحوه ی دسترسی به آن در منطقه و … را آموزش داد. در همين جهت، با انجام يک بازديد گروهی از کارگاه توليد لباس، می توان از دانش آموزان خواست تا قبلاً سؤالاتی را به طور گروهی طراحی و يادداشت کنند. در حين بازديد از کارگاه، بچه ها می توانند درباره ی وسايل و ابزار کار، خطّ توليد و مشاغلی که با يکديگر همکاری می کنند چون برش زن، طراح الگو، خياط، دگمه دوز، اتوکش و … و نحوه ی همکاری آن ها ميزان دست مزد کارکنان، نحوه ی ارسال لباس ها به مراکز فروش و توزيع پوشاک، نحوه ی تهيه ی موادّ اوليّه چون پارچه و نخ، ميزان توليد لباس در روز و مسائل بهداشتی و ايمنی کارگاه چون نور کافی و لباس کار و بسياری مسائل ديگر پرس و جو کنند و با مشاهده ی عينی و به طور مستقيم، به پاسخ سؤالات خود دست يابند. ١١ مهم ترين فايده ی آموزش در محيط های واقعی زندگی، همان مواردی است که نظريه پردازان يادگيری به آن ها تأکيد کرده اند. اين موارد عبارت اند از: يادگيری پايدار به دليل عينی بودن و استفاده از تجربه های حسی و لمسی مستقيم مسائل و پديده ها، عدم تحميل فضاهای خستگی آور و ملالت بار کلاس های رسمی، ايجاد انگيزش برای يادگيری و مشاهده ی دقيق. به علاوه، اين سبک از آموزش يعنی آموزش در محيط های واقعی به دليل پيوند ميان درس و زندگی، موجب کاربردی تر شدن محتوای آموزش می شود. در کلاس های رسمی مدرسه نيز، از آن جا که درس مطالعات اجتماعی بر تعامل گروهی تأکيد دارد، از نظر فضايی کالبدی، نحوه ی آرايش و چيدن ميز و نيمکت های کلاس بايد به گونه ای باشد که امکان کار گروهی دانش آموزان را فراهم آورد؛ بدين منظور بايد بتوان در مواقع لزوم به راحتی و با سرعت، آرايش مورد نظر را برای دور هم نشستن گروه های دانش آموزان در کلاس، ايجاد کرد. ديوارها و فضای کلاس مطالعات اجتماعی بايد جذابيت لازم را برای دانش آموزان ايجاد کند و نبايد خالی از تصوير، افسرده و بی روح باشد. در اين زمينه، تابلوهای مخصوص برای نصب آثار و کارها و فعاليت های دانش آموزان و به نمايش گذاشتن نتايج و گزارش های کار گروهی، قفسه ها و ويترين های مناسب برای نگه داری نقشه ها، آلبوم ها، اطلس ها و مدل ها، نرم افزارها، فيلم و اسلايد، عکس ها، کره ی جغرافيايی يا ماکت ها و مدل هايی که توسط دانش آموزان ساخته شده است، به جذابيت و کيفيت فضای آموزشی کمک می کند. به طورکلّی، معلم مطالعات اجتماعی بايد با توجه به تنوع و مضمون درس ها و با توجه به استفاده ی بهينه و مؤثر از امکاناتی که در اختيار دارد، فضای مطلوب و مؤثری را برای تدريس هر موضوع پيش بينی و تدارک ببيند. شايسته است معلم برای نيل به اين منظور، به تنوع بخشيدن فضای کالبدی يادگيری توجه کرده، با ايجاد آرايش های مختلف ميز و نيمکت ها يا آموزش برخی واحدهای يادگيری در فضاها و محيط های خارج از کلاس و خارج از مدرسه، از تکرار و يکنواختی جلوگيری کند. پس، فضای کلاس درس مطالعات اجتماعی نيز مانند ساير دروس بايد برانگيزاننده باشد و مجموعه ی عوامل بتواند دانش آموز را به کاوشگری و تفکر ترغيب کند. ١٢ ٢ ٣ ويژگی های روانی عاطفی همان طورکه پيش تر گفتيم، درس مطالعات اجتماعی در تربيت اجتماعی نقش مهمی بر عهده دارد و هدف غايی آن، پرورش شهروندان آگاه به حقوق و مسئوليت ها، پای بند به قانون، مؤمن و معتقد به ارزش های اخلاقی و مجهز به مهارت های لازم برای زندگی است. البته دست يابی به اهداف شناختی، مهارتی و ارزشی نگرشی اين برنامه از طريق هماهنگی همه ی عناصر برنامه از جمله محتوا و نحوه ی سازماندهی آن، روش های مناسب ياددهی يادگيری و شايستگی و صلاحيت عوامل اجرايی اعم از اوليای آموزش و پرورش و مدرسه ومعلمان ميسر می شود. در اين زمينه، صلاحيت ها و شايستگی هايی که معلم مطالعات اجتماعی بايد واجد آن باشد، اهميت زيادی دارد. نخست آن که معلم درس مطالعات اجتماعی نيز مانند ساير دروس بايد هم صلاحيت های عام حرفه ای يعنی تسلط به دانش واطلاعات تخصصی موضوع تدريس، توانايی و مهارت در امر تدريس و اداره ی کلاس و هم صلاحيت های عاطفی يعنی علاقه به امر تعليم و تربيت دانش آموزان را داشته باشد. با اين حال، معلم مطالعات اجتماعی به دليل رويکرد و ماهيت ماده ی درسی، علاوه بر صلاحيت عمومی بايد الگوی مؤثر و کارآمد تربيت اجتماعی باشد. در اين زمينه، فضای حاکم بر روابط متقابل عاطفی ميان معلم و دانش آموزان از يک سو و دانش آموزان با يکديگر در کلاس درس مطالعات اجتماعی، از اهميت ويژه ای برخوردار است. الگو بودن: معلم الگوی دانش آموزان است و آن چه در شخصيت معلم جلوه دارد در وجود دانش آموزان نيز جلوه گر می شود؛ بر همين اساس، معلم مطالعات اجتماعی نمونه ی عينی ارزش ها، صلاحيت ها و مهارت های اجتماعی برای دانش آموزان است. معلم مطالعات اجتماعی فردی است مسئول و متعهد، قانونگرا، علاقه مند به پيشرفت کشور خود، منظم، اهل مطالعه و تحقيق، صاحب تفکر خلاق و نقاد، با روحيه و با نشاط، و پای بند به ارزش ها و اخلاق اسلامی. برای مثال، معلم نامنظم يا بی اعتنا به قانون نمی تواند نظم و قانونگرايی را در دانش آموزان تقويت کند يا معلمی که نسبت به آينده حسّ بی اعتمادی و نا اميدی دارد، اين احساسات خود را نسبت به آينده يا پيشرفت جامعه ی خود، به دانش آموزان منتقل می کند. معلم مطالعات اجتماعی به عنوان الگوی عملی بچه ها، بايد رفتار وگفتار مناسب و هم سويی داشته باشد تا از آثار سوء دوگانگی در رفتار و گفتار و نتايج معکوس اين امر جلوگيری شود. برقراری رابطه ی مؤثر با دانش آموزان در فرايند آموزش: معلم مطالعات اجتماعی بايد در فرايند آموزش در روابط خود با دانش آموزان آن چنان مؤثر و سازنده عمل کند که آثار آن در ١٣ شخصيت و نگرش دانش آموز و حتی روابط او با خانواده و گروه هم سالانش نيز متجلی شود. نخست، معلم بايد به کرامت انسانی و ارزش شخصيت هر يک از دانش آموزان احترام بگذارد و به اين نکته که همه ی آن ها دارای استعداد و توان رشدند معتقد باشد. به وجود آوردن فضای اعتماد و احترام متقابل و به کارگيری شيوه های مشارکتی در فرايند و مراحل مختلف آموزش، مهم ترين رکن روابط معلم و دانش آموز در کلاس درس مطالعات اجتماعی است. از آنجا که اين درس در تقويت گرايش ها و باورهای اجتماعی و حسّ مسئوليت پذيری نقش مهمی ايفا می کند، عمل مسئولانه ی معلم در همه شرايط و سازماندهی مطلوب فعاليت های مشارکتی در فرايند آموزشی، حسّ مسئوليت پذيری و با يکديگر کارکردن توأم با محبت را به دانش آموزان منتقل می کند. فراهم آوردن فضای مناسب برای ارائه ی نظرها و ايده های دانش آموزان و گوش دادن به حرف های آن ها به ويژه برای کودکان دوره ی ابتدايی که به تقويت اعتماد به نقس و خودباوری نياز دارند، از ويژگی ها و مسئوليت های مهم معلم مطالعات اجتماعی است. معلم مطالعات اجتماعی بايد درروابط خود با دانش آموزان به گونه ای مؤثر و سازنده عمل کند که آثار آن به خوبی در روابط ميان دانش آموزان با خانواده، گروه هم سالان و غيره متجلی شود. معلم درس مطالعات اجتماعی بايد بچه ها را نسبت به محرک های محيطی حساس تر و نيز فضای کلاس را پوياتر کند، منابع قابل دسترس را در اختيار دانش آموزان قرار دهد، حسّ اعتماد و خودباوری را در آن ها تقويت کند، عقايد خود را به دانش آموزان تحميل نکند و تحمل آرای ديگران را به آن ها بياموزد. به نظرها و پيشنهادات مطرح شده از سوی دانش آموزان توجه و دقت کافی داشته باشد. آن ها را به يافتن راه حل های تازه و ابتکاری در هر زمينه تشويق کند. معلم درس مطالعات اجتماعی بايد نقش اوضاع و احوال فرهنگی و جغرافيايی محلّ زندگی دانش آموزان را برای طرح مباحث مختلف در نظر بگيرد و بر آن اساس، به فهماندن مطالب اقدام کند. توجه به تفاوت های فردی و مشکلات خاصّ کودکان، به ويژه برای معلم اين درس، ضروری است؛ بر اين اساس، معلم مطالعات اجتماعی بايد برايند و مجموعه ای ازتحقق اهداف را با توجه به استعدادها و توان های مختلف دانش آموزان پيگيری و طلب کند و از تأکيد بر توانايی همه ی افراد بر همه چيز بپرهيزد. آموزش شيوه ی صحيح فکر کردن و تقويت مهارت های فرايند تفکر در زمينه ی مسائل و روابط اجتماعی و تصميم گيری ها بايد از طريق تعامل مناسب معلمان با دانش آموزان در موقعيت های مختلف در کلاس به شيوه ای غيرمستقيم و مؤثر تحقق يابد. ايجاد رابطه ی مؤثر بين دانش آموزان: معلم درس مطالعات اجتماعی بايد علاوه بر برقراری ١٤ رابطه ی مناسب و مؤثر با دانش آموزان، ارتباطات مفيد و مؤثر ميان آن ها با يکديگر را نيز تقويت کند. معلم با توجه به ماهيت درس مطالعات اجتماعی و فعاليت ها و مهارت های مربوط به آن، تمرين زندگی اجتماعی را در محيط مدرسه پايه ريزی کرده و با اتخاذ شيوه های مناسب هنگام کارهای گروهی، موانع موجود در راه ارتباط مؤثر در گروه هم سالان را از ميان برمی دارد و روابط دوستانه و همکاری و مسئوليت پذيری را در بين بچّه ها تقويت می کند. معلم مطالعات اجتماعی ضمن به وجود آوردن فضای رقابت سالم بايد به گونه ای عمل کند که از يک سو، زمينه برای بروز و ظهور استعدادهای فردی مساعد شده و از سوی ديگر، روحيه ی کار گروهی و مشارکت در کودکان تقويت شود. وقتی در هنگام کار و فعاليت، سوء تفاهم ها و اختلافاتی ميان کودکان پديد می آيد، معلم بايد به شيوه ای مطلوب و منطقی دخالت کند و ضمن نشان دادن راهکارهای درست، به اصلاح روابط بين بچه ها بپردازد. معلم مطالعات اجتماعی نقش مؤثری در ايجاد جوّ همدلی، اعتماد و دوستی بين دانش آموزان ايفا می کند؛ از اين رو، به وجود آمدن فضای نشاط و سرزندگی ناشی از پيشرفت گروهی و دسته جمعی در کلاس به نحوه ی مديريت معلم بستگی دارد. به روز بودن و مطالعه ی مستمر: درس مطالعات اجتماعی بنا به ماهيت خود با مسائل و موضوعات اجتماعی سر و کار دارد و اين امور به طور مداوم تغيير و تحول می يابد؛ اخبار و گزارش های روزمره، تحولات مربوط به ديدگاه ها و نگرش ها، تغييرات محيطی، تصميم گيری های سياسی اقتصادی و تغييرات اجتماعی که عموماً در مطبوعات و نشريات انعکاس می يابد. معلم مطالعات اجتماعی بنا به ماهيت اين درس بايد فردی اهل مطالعه باشد و با مطالعه ی مستمر رويدادهای جاری و مسائل اجتماعی، محيطی، اقتصادی و فرهنگی، از آگاهی های لازم در اين زمينه برخوردار شود؛ به عبارت ديگر، به روز بودن برای معلم مطالعات اجتماعی اولويت خاص دارد. ١٥ دانستنی های خود را بيازماييد ١ سه مورد از ضرورت های آموزش مطالعات اجتماعی را توضيح دهيد. « تربيت شهروند مطلوب » ٢ رسالت و هدف غايی درس مطالعات اجتماعی به چه معناست؟ توضيح دهيد. « شهروند مطلوب » و « شهروند » است. واژه های ٣ چرا درس مطالعات اجتماعی، حوزه ای ميان رشته ای است؟ ٤ چه تفاوتی ميان علوم اجتماعی و مطالعات اجتماعی وجود دارد؟ ٥ صلاحيت های مورد لزوم حرفه ای و اخلاقی معلم مطالعات اجتماعی را فهرست کنيد. فعاليت ها ١ نخست، تعاريف مطالعات اجتماعی را که در اين فصل ذکر شده است، مطالعه کنيد. سپس با توجه به ماهيت اين درس، شما نيز تعريفی از مطالعات اجتماعی به کلاس ارائه داده، عناصر و مفاهيم به کار رفته در تعريف خودتان را توضيح دهيد. ٢ فرض کنيد از شما دعوت شده است تا برای گروهی از معلمان يک منطقه، درباره ی ويژگی های مطلوب کلاس درس مطالعات اجتماعی به مدت ١٥ الی ٢٠ دقيقه صحبت کنيد. روی کاغذ عناوين، محورهای اصلی و توصيه های خودتان را به معلمان بنويسيد و سپس سخنرانی را در کلاس اجرا کنيد. ٣ فرض کنيد در منطقه ی زندگی شما، برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی يا تعليمات اجتماعی وجود ندارد و برنامه ريزان قصد دارند برای آن جا برنامه ای طراحی کنند و از شما به عنوان معلمان مجرب انتظار دارند که به آن ها کمک کنيد و فهرستی برای يک پايه ی تحصيلی به دلخواه در اختيارشان بگذاريد. به طور گروهی، فهرستی هايی که به نظرتان لازم است دانش آموزان محلّ « نگرش » و « مهارت ها » ،« مفاهيم » از سکونت شما از طريق درس مطالعات اجتماعی در آن پايه به دست آورند، تهيه کنيد. فهرست گروه خود را با گروه های ديگر مقايسه کرده، موارد را از روی فهرست اولويت بندی کنيد. ١٦ معرفی منابع برای مطالعه ی بيش تر فصل اوّل راهنمای برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی برای دوره ی آموزش عمومی (ابتدايی و راهنمايی)، گروه مطالعات اجتماعی دفتر برنامه ريزی و تأليف کتب درسی، . سازمان پژوهش و برنامه ريزی آموزشی، ١٣٨٦ معافی، محمود و حسن ملکی؛ گزارش تحقيقاتی چگونگی تلفيق برنامه های تاريخ، جغرافيا و تعليمات اجتماعی و ارائه ی اصول و روش های مناسب در اين . خصوص، مرکز منابع دفتر برنامه ريزی و تأليف کتاب های درسی، ١٣٧٥ - Http://socia